Αίσθηση και Μνήμη

Click Me

Αίσθηση και Μνήμη

Επιχειρώ να αναλύσω τον τρόπο κατά τον οποίο το άτομο αντιδρά στα ερεθίσματα του περιβάλλοντος και της ίδιας της σκέψης του. Η λειτουργία αυτή είναι κυκλική και περιλαμβάνει συνεχείς συσχετισμούς του αισθητικού ερεθίσματος και της μνήμης που έχει εμπεδωθεί στο άτομο.

ΓΝΩΣΤΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΨΥΧΟΣΩΜΑΤΟΣ

Ο κύκλος άρχεται με την αίσθηση. Η αίσθηση μπορεί να οφείλεται σε εξωτερικό ερέθισμα ή σε αυτοπαρατήρηση. Σε κάθε περίπτωση, η γνωστική διαδικασία εξελίσσεται σε συναίσθημα, δηλαδή στο γνωστικό συμβάν της ενεργοποίησης έναντι του αισθήματος.

Συχνά το συναίσθημα είναι συνειδητό, δηλαδή απασχολεί την συνειδητή νόηση του ατόμου. Υπάρχει όμως πάντοτε, ως το αναγκαίο συμπλήρωμα της αίσθησης, εμφανιζόμενο κατά την ολοκλήρωση της αίσθησης στον εγκεφαλικό υποθάλαμο. Μπορούμε, χωρίς να διαφοροποιήσουμε μεταξύ συνειδητού και ασυνείδητου, να μιλήσουμε για το στάδιο της παρατήρησης του ερεθίσματος. Με την ενεργοποίηση του υποθαλάμου λοιπόν, ξεκινά μία διαδικασία εγκεφαλικών λειτουργιών, οι οποίες συνθέτουν τον συνειρμό της παρατήρησης.

Είναι ερώτημα ισοδύναμο με αυτό της ελευθερίας της βούλησης, το εάν ο συνειρμός είναι προκαθορισμένος ή υπάρχει στοχαστικότητα στο σύστημα.[1][2] Οπως και να έχει δεν θα μας απασχολήσει το ερώτημα αυτό, ακριβώς επειδή είναι αναπάντητο. Θα εστιαστούμε σε φαινόμενα που παρατηρούνται και περιγράφονται με βάση το πλαίσιο το οποίο ανατπύσσουμε στο παρόν.

Συνοψίζοντας, έχουμε τον κύκλο αίσθηση - παρατήρηση - συνειρμός. Ο τελευταίος μπορεί να είναι επίσης συνειδητός, επομένως να μας απασχολεί ως το επόμενο ερέθισμα το οποίο προκαλεί επανάληψη του κύκλου. Μπορεί όμως να είναι και ασυνείδητος, ωστόσο δεν σημαίνει ότι παρόλα αυτά δεν εμφανίζονται αντίστοιχα φαινόμενα, τα οποία όμως δεν παρατηρούνται με την έννοια της συνειδητοποίησης. Να θυμίσουμε παράλληλα ότι υπάρχει έντονος παραλληλισμός, με πολλούς παρόμοιους κύκλους να συμβαίνουν ταυτόχρονα, για παράλληλα ερεθίσματα. Η παρούσα συζήτηση ωστόσο, θα εστιαστεί σε σειριακές ακολουθίες ή τουλάχιστον σε αντιληπτές ως σειριακές, συνιστώντας φυσικά μία προσέγγιση της πραγματικότητας.

Στη συνέχεια θα αναλύθσουμε λίγο περισσότερο τις τρείς φάσεις του κύκλου, πριν προχωρήσουμε στην παρουσίαση φαινομένων.

Αίσθηση

Στη φυσιολογία υπάρχει ο διαχωρισμός των ειδικών αισθήσεων, τουτέστιν αισθήσεων που διεγείρονται από συγκεκριμένη διαταραχή του περιβάλλοντος (π.χ. η όραση από το ορατό φάσμα του Η/Μ πεδίου κλπ). Φυσικά, οι ειδικές αισθήσεις μπορούν να διεγείρονται και από μεταβολές εντός του ψυχοσώματος, δημιουργώντας έτσι τον δυϊσμό υποκειμένου - αντικειμένου στο άτομο και ακολούθως τον διαχωρισμό εγώ και υπερεγώ (ή το ego και το id).

Πέραν των ειδικών αισθήσεων υπάρχουν και οι υπόλοιπες αισθήσεις οι οποίες πάντοτε διεγείρονται με την ενεργοποίηση υποδοχέων στους νευρώνες (πχ. πόνος, κνησμός, ψύχος κλπ).

Συνήθως ο όρος αίσθηση χρησιμοποιείται σε ένα πλαίσιο συνειδητότητας, δηλαδή προϋποτίθεται ότι η διαταραχή του “περιβάλλοντος” (περιλαμβάνεται και η αντικειμενική όψη του ατόμου) είναι συνειδητή. Είναι βεβαίως δυνατόν να υπάρχουν διαταραχές του περιβάλλοντος ανιχνεύσιμες από τις αισθήσεις, παρόλα αυτά αυτές να μην συνειδητοποιούνται (πχ. λόγω αφαίρεσης ή καλλιεργημένης αποκοπής των αισθήσεων κατόπιν εξάσκησης). Προφανώς τα μεγέθη που θα εμφανιστούν στον υπό ανάλυση κύκλο θα επηρρεαστούν από τον βαθμό εστίασης ή συγκέντρωσης στο ερέθισμα.

Παρατήρηση / Συναίσθημα

Κατά την ολοκλήρωση της αίσθησης στον εγκεφαλικό υποθάλαμο εκδηλώνεται το συναίσθημα, δηλαδή η πρώτη και άμεση αντίδραση του ατόμου στο ερέθισμα της αίσθησης. Οπως προαναφέρθηκε, και ο βαθμός συνειδητοποίησης του συναισθήματος μπορεί να ποικίλει. Μπορούμε κατ’ αρχήν να θεωρήσουμε το συναίσθημα ως παρατήρηση. Σαφώς δεν μπορούμε να μιλήσουμε για παρατήρηση εάν δεν εκδηλωθεί αντίδραση του ατόμου στη διαταραχή του περιβάλλοντος. Με μία γενική θεώρηση, θα περιδιαγράψουμε την όλη αντίδραση του ατόμου στο ερέθισμα ως την παρατήρηση του ερεθίσματος. Η παρατήρηση αυτή μπορεί να περιλαμβάνει ψυχικές διεργασίες που συλλήβδην και τυπικά χαρακτηρίζονται ως συναιθήματα στην καθομιλουμένη.

Είναι ήδη γνωστό από την φυσιολογία ότι το σύναίσθημα (ή η παρατήρηση λοιπόν) δεν είναι μονοσήμαντα ορισμένο δεδομένης της αίσθησης. Από ποικιλία παραγόντων εξαρτάται πχ. το εάν ένα ερέθισμα συγκεκριμένης θερμοκρασίας θα προσληφθεί ως ζεστό ή καυτό, ή εάν μία αίθηση φαγούρας θα προκαλέσει σχετική ευχαρίστηση ή όχληση. Την ποικιλία αυτή παραγόντων θα αναλύσουμε αργότερα. Για την ώρα ας συγκρατηθεί ότι η παρατήρηση της αίσθησης δεν είναι ούτε μονοσήμαντη ούτε, ίσως, προβλέψιμη.

Ωστόσο, και αυτό είναι το κύριο αντικείμενο του πονήματος, μέρος της παρατήρησης μπορεί να συνίσταται σε έγερση συγκινήσεων. Είναι βασική οντολογική παραδοχή του παρόντος πονήματος, ότι ο συσχετισμός των συγκινήσεων προς το ερέθισμα οφείλεται κατά μείζονα λόγο σε μαθησιακή εμπέδωση. Οφείλεται ωστόσο και στην προδιάθεση του ατόμου κατά τη στιγμή της παρατήρησης. Είναι προφανές ότι υπάρχουν περιπτώσεις που η μαθησιακή εμπέδωση είναι τόσο έντονη και αναπόδραστη που σχεδόν ντετερμινιστικά καθορίζει την αντίδραση του ατόμου ως εάν αυτή ήταν, κατά το δυνατόν, μονοσήμαντη.

Η παρατήρηση, λοιπόν, είναι μία πολυσχιδής και πολυδιάστατη αντίδραση, πλούσια σε αντανακλαστικές διεργασίες. Πολλές από αυτές έχουν συνειδητοποιήσιμη μεν, αλλά ασαφή στον παρατηρητή ψυχοσωματική εκδήλωση. Πλέγματα τέτοιων ψυχοσωματικών εκδηλώσεων ονομάζονται συγκινήσεις, καθόλου απρόσμενα, αφού ο όρος σημαίνει ακριβώς αυτό: την παράλληλη ενεργοποίηση πολλών εσωτερικών αισθήσεων, ο πλούτος των οποίων ξεπερνάει τα όρια της συνειδητής παρατήρησης και ανάλυσης και ανάγεται στη μαγεία των ακατανόητων (incomprehensive) ψυχολογικών διεργασιών από τους πλατωνικούς / συμπεριφοριστές.

Συνειρμός

Την παρατήρηση ακολουθεί συνειρμός. Και εδώ, σε αντιδιαστολή προς την καθομιλουμένη, θα συμπεριλάβουμε τόσο συνειδητές όσο και ασυνείδητες διεργασίες. Ωστόσο, τελικά θα εστιαστούμε στις συνειδητές.

Ο συνειδητός συνειρμός προκαλεί περαιτέρω αίσθηση στο άτομο. Σαφείς διαχωριστικές γραμμές δεν υπάρχουν έτσι ώστε να αντιδιαστείλουμε ξεκάθαρα μεταξύ μίας επιμηκυμένης στο χρόνο παρατήρησης και ενός νέου νοητικού ερεθίσματος που θα ταυτίζεται με αυτό που στην καθομιλουμένη αποκαλείται συνειρμός. Μπορούμε ωστόσο με συνέπεια να χαρακτηρίσουμε ως συνειρμό μία καινούργια συνειδητή σκέψη, τουτέστιν ένα ερέθισμα το οποίο προσλαμβάνεται ως αίσθηση διαταραχής του χωροχρόνου των ιδεών.

Αποτελεί οντολογική παραδοχή του παρόντος, ότι ο συνειρμός έχει υποχρεωτικά μία συνιστώσα εκδήλωσης μνήμης. Κατ’ αρχήν, η πορεία του συνειρμού έχει κατά κανόνα έντονο συσχετισμό με τη μάθηση, ακολουθώντας συχνά μονοπάτια σκέψης λίγο-πολυ όμοια κατά περίπτωση. Επιπλέον, λόγω της προσεταιριστικής (associative) ιδιότητας της μνήμης, η παρατήρηση προκαλεί την ενεργοποίηση ενός μηχανισμού αναζήτησης η χροιά του οποίου επηρεάζεται έντονα από την ψυχολογική τροπικότητα (modality) του ατόμου κατά τη στιγμή του φαινομένου[3].

Στο σημείο αυτό παρατηρείται ένα από τα μαγευτικότερα φαινόμενο, ίσως και αυτό που είναι πιο άμεσα συνδεδεμένο με το ερώτημα της ελευθερίας της βούλησης: η φαντασία. Ως φαντασία ονομάζουμε (ή διαισθανόμαστε) κατά κανόνα την δυνατότητα του ατόμου να μετακινηθεί στο χώρο των ιδεών σε περιοχές που δεν αντιστοιχούν σε μνήμες του παρελθόντος, εν πάσει περιπτώσει καινούργιες και απρόβλεπτες. Ακριβώς επειδή το ερώτημα της φαντασίας είναι τόσο βαθύ όσο και αυτό της ελεύθερίας της βούλησης, του αφιερώνω ξεχωριστό κεφάλαιο.

Ανασκόπηση - Ρόλος της Μνήμης

Ας καταλήξουμε στο εξής μοντέλο, εξειδίκευση των παραπάνω:

1.    Κάποια διαταραχή του συνειδητού περιβάλλοντος (το οποίο περιλαμβάνει και τον αντικείμενο εαυτό) χωροχρόνου ενεργοποιεί μία αίσθηση.

2.    Της ενεργοποίησης της αίσθησης έπεται παρατήρηση του ερεθίσματος που προκάλεσε την αίσθηση. Η παρατήρηση έχει ως αποτέλεσμα την έγερση συγκινήσεων που συνθέτουν το συναίσθημα της αίσθησης.

3.    Ακολουθεί ένα νέο ερέθισμα, το οποίο οφείλεται είτε σε συνειρμό (το ερέθισμα είναι η συνειδητοποίηση της συνειρμικής σκέψης) είτε σε εξωτερική διαταραχή του περιβάλλοντος χωροχρόνου. Στο σημείο αυτό ξαναπάμε στο βήμα 1.

Στο σημείο αυτό μπορούμε να ταυτίσουμε το περιβάλλον με την συνείδηση. Περιβάλλον μπορεί να αποτελεί ο φυσικός χωρόχρονος ή αυτός των ιδεών. Σημασία έχει ότι γίνεται συνειδητός, διότι αυτή είναι, όπως θα αναλυθεί παρακάτω, η βασική οντολογική εξειδίκευση του μοντέλου. Το σύνολο του υποσυνείδητου μπορεί να περιγραφεί με μεταβλητές κατάστασης του ατόμου, γνωστές ή άγνωστες. Υπό τη συνθήκη αυτή, δημιουργείται φάσμα πρόσληψης του συνόλου του περιβάλλοντος, το οποίο καθορίζει ανά πάσα στιγμή πόσες διαταραχές του περιβάλλοντος θα γίνουν συνειδητές ώστε να αποδίδονται από αυτό το μοντέλο.

Στα τρία (ή δύο) αυτά βήματα του μοντέλου, εμφανίζεται λειτουργία και εκδήλωση μνήμης. Αυτή αναλύεται ως ακολούθως:

·      Η προηγύμενη χρονική στιγμή (ή φάση του κύκλου) καθορίζει το παρόν φάσμα της πρόσληψης της συνολικής διαταραχής του περιβάλλοντος.

·      Η έγερση συγκινήσεων στηρίζεται σε μνήμη που συσχετίζει τα εξής τύπου ζεύγη: μία αφαίρεση (άρα και ταξινόμηση) του ερεθίσματος με μία αντανακλαστική συγκίνηση (συνιστώσα παράμετρο του συναισθήματος).

·      Ως διαταραχή του περιβάλλοντος εμφανίζεται και μεταβολή της έντασης εκδήλωσης ενός συνόλου (ή χώρου) μνημών. Αυτό είναι που συμβαίνει κατά την αναζήτηση, οπότε εκδηλώνονται διάφοροι ακολουθιακοί συνειρμοί

Η ΦΑΝΤΑΣΙΑ

Η ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΑΙΣΘΗΣΗΣ

Υπάρχουν τόσο οι ειδικές όσο και οι υπόλοιπες αισθήσεις. Ερώτημα αποτελεί αν η αίσθηση διαφοροποιείται από το συναίσθημα. Μία θεώρηση είναι ότι αίσθηση ορίζεται όταν υπάρχει παρατήρηση, άρα συναίσθημα, επομένως θα μπορούσε η αιτιοκρατία να αναχθεί σε δυϊσμό. Δυϊκά, διακρίνουμε μία αίσθηση του περιβάλλοντος χώρου (body, matter), και μία αίσθηση του χώρου των ιδεών. Η πρώτη ταυτίζεται με τη συνειδητοποίηση του περιβάλλοντος χώρου. Η δεύτερη ταυτίζεται με τη συνειδητοποίηση των εσωτερικών παραμέτρων του ψυχοσώματος, άρα με θεώρηση της μνήμης του ψυχοσώματος.

Αμφότερες χαρακτηρίζονται από ένα φάσμα πρόσληψης. Παραμένοντας στο επίπεδο του συνειδητού, αυτό καθορίζει πόσα από τα ερεθίσματα, ή ποιές διαταραχές θα γίνουν συνειδητές (οι υπόλοιπες θα λειτουργήσουν αμιγώς ασυνείδητα[4]).

Συνεπαγόντως, ο ρόλος του φάσματος είναι να καθορίζει το αντικείμενο ενασχόλησης του συνειδητού. Ενα τέτοιο φάσμα μπορεί να οριστεί ως εξής: Το περιβάλλον είναι ένας χωρόχρονος, ο οποίος εμφανίζει μία συνεχή χαοτική εξέλιξη. Ανά πάσα στιγμή υπάρχουν κανάλια ενεργοποίησης συνείδησης. Τα κανάλια αυτά είναι αισθήσεις ενεργοποιημένες αρκετά για να παρατηρηθούν (να γίνουν συνειδητές) συγκεκριμένες διαταραχές του συνολικού περιβάλλοντος χωροχρόνου. Προφανώς αφορούν ζώνες του φάσματος της συνολικής διαταραχής.

Το ποιά ερεθίσματα θα διαπεράσουν το φάσμα επηρεάζει τις με το συνειδητό σχετικές μεταβλητές του συνολικού συστήματος. Αυτές προκαλούν προδιαθέσεις για μεταβολές του ενός ή του άλλου φάσματος (δηλαδή επηρεάζουν τον βαθμό συνειδητοποίησης του κάθε αισθητού φαινομένου στους δύο χώρους.

Μπορούν για παράδειγμα να γίνουν εύκολα κατανοητά τα παρακάτω φαινόμενα:

·      Ισχυρή συνειδητοποίηση εξωτερικού ερεθίσματος μπορεί να προκαλέσει αδιαφορία για αναζήτηση στο χώρο των ιδεών και ελάττωση της σκέψης (πχ. έρωτας)

·      Μπορεί αυτοσυγκέντρωση (δηλαδή τιθάσευση του φάσματος του χώρου των ιδεών) να μειώσει τη συνειδητοποίηση και να αυξήσει τον αυτοματισμό (πχ. καράτε)

·      Συνειδητοποίηση εξωτερικού ερεθίσματος προκαλεί προδιάθεση για συνειδητοποίηση στο χώρο των ιδεών.

·      Μη συνειδητό εξωτερικό ερέθισμα μπορεί να αλλάξει μόνο το περιβάλλον, οπότε μπορεί αργότερα το ερέθισμα να διαπερνά το φάσμα.

·      Η κατάσταση της υπερσυνείδησης μπορεί ίσως να αποδοθεί ως εφαρμογή αδιαπερατού φίλτρου και στα δύο φάσματα. Εχουμε έτσι μία ακραία εξισορρόπηση των δύο μεγεθών, σε μηδενικές τιμές. Στις στιγμές αυτές προφανώς καταργείται και ο χρόνος διότι έχει καταργηθεί το κανάλι αίσθησης της συγκεκριμένης διαταραχής του περιβάλλοντος χωροχρόνου.

---

[1]Ðáñåìðéðôþíôùò, ç ÷ñÞóç ôïõ üñïõ óôï÷áóôéêüôçôá, ãéá ôïí ÷áñáêôçñéóìü ðéèáíïôéêþí óõóôçìÜôùí, åìðåñéÝ÷åé áíáöïñÜ óôï åñþôçìá ôçò åëåõèåñßáò ôçò âïýëçóçò. Óôï÷áóìüò èåùñåßôáé, óõìðåñáóìáôéêÜ, ç äõíáôüôçôá ìåôáêßíçóçò óôïí ÷þñï ôùí éäåþí ìå ôçí åëåýèåñç âïýëçóç, êáé áðïäßäåôáé, ðáñÜëëçëá, ùò äõíáôüôçôá ìüíï óå Ýíá ãíùóôéêü óýóôçìá åëåýèåñçò âïýëçóçò.

[2]Èá ðñÝðåé åðßóçò íá ðñïóå÷èåß ç åñìçíåßá ôïõ üñïõ “óôï÷áóôéêü óýóôçìá” êáé íá áíôéäéáóôáëåß, åäþ, ðñïò ôï “ðéèáíïôéêü óýóôçìá”.  Ðñïöáíþò åßíáé äõíáôüí íá ìçí õðÜñ÷åé åëåýèåñç âïýëçóç áêüìç êáé óå óýóôçìá ðïõ ç åðüìåíç êßíçóç åßíáé ðéèáíïôéêÞ êáé ìç ðñïêáèïñéóìÝíç. Óôçí ðñïêåßìåíç ðåñßðôùóç, óôï÷áóôéêüôçôá óçìáßíåé åëåõèåñßá ôçò âïýëçóçò, ï äå ðéèáíïôéêüò ÷áñáêôÞñáò ðïõ åßíáé óõíäåäåìÝíïò ìå ôïí üñï áðïäßäåé ôçí Ýííïéá üôé ìç÷áíéóìïß üðùò öáíôáóßá êëð, ìðïñïýí íá ïäçãÞóïõí óå íÝåò áíáæçôÞóåéò óôï ÷þñï ôùí éäåþí.

[3]Ç ôñïðéêüôçôá ÷áñáêôçñßæåé ôçí äéÜèåóç ôïõ áôüìïõ Ýíáíôé ôçò ðáñáôÞñçóçò Þ êáôÜ ôç äéÜñêåéá áõôÞò. Ìðïñåß, ãéá ðáñÜäåéãìá, ôï Üôïìï íá åßíáé óå äéáäéêáóßá åðßëõóçò ðñïâëÞìáôïò, óå äéáäéêáóßá áíáðüëçóçò, Üìõíáò Þ éìðåñéáëéóìïý. Ìðïñåß ðåñáéôÝñù ôï Üôïìï íá Ý÷åé áõîçìÝíç Þ ìåéùìÝíç éêáíüôçôá ðáñÝìâáóçò åðß ôçò ôñïðéêüôçôáò êáé áëëáãÞò áõôÞò ãéá ëüãïõò ðñïóáñìïãÞò. Ìðïñïýìå ßóùò íá èåùñÞóïõìå ôçí ôñïðéêüôçôá ùò ìßá ðéï ìáêñïðñüèåóìç óõãêßíçóç, ìßá åììïíÞ ðïõ ãéá Ýíá ðåðåñáóìÝíï (áëëÜ ü÷é áðåéñïóôéêü) äéÜóôçìá åðçñåÜæåé ôçí ôåëåïëïãßá ôïõ øõ÷ïóþìáôïò.

[4]Åßíáé óçìáíôéêü åäþ íá áíôéäéáóôåßëïõìå ìåôáîý áóõíåßäçôïõ êáé õðïóõíåßäçôïõ. Ôï õðïóõíåßäçôï, ãéá ôï ìïíôÝëï ìáò, ìðïñåß íá õðá÷èåß óôï óõíåéäçôü áí èåùñÞóïõìå üôé äéÜöïñåò ìíÞìåò (Üñá: ìåôáâëçôÝò) Ý÷ïõí óõó÷åôéóìü ìå ôçí ðéèáíüôçôá åêäÞëùóçò ìíÞìçò óôï óõíåéäçôü, äçëáäÞ èá äéáðåñíïýí ôï öÜóìá ôçò óõíåßäçóçò, üôé êé áí áõôü óõíåðÜãåôáé ãéá ôç óõíÜñôçóç ìåôáöïñÜò. Ôá õðüëïéðá åßíáé ìç äéáðåñáôÜ áðü ôï öÜóìá.